Akarsular

Akarsuyun başladığı yere kaynak denir. Kaynaktan başlayan kısma ise yukarı bölümü denize dökülmesine yakın yerlerine de aşağı, ortada kalan kısmına ise akarsuyun orta kısmı denir.

- Bütün kolları ile beraber akarsuyun suyunu topladığı alana havza denir.

- Topladıkları suyu denize ulaştıran akarsulara açık havza denir.

- Bir göle dökülüyorsa ya da kara içinde kuruyup kaybolursa kapalı havza denir.

- Debi: Akarsuyun herhangi bir yerinden bir saniyede akan su miktarıdır. Debiyi, havzaya düşen yağış miktarı, akarsuyun geçtiği yerlerin arazi yapısı, havzadaki kar ve buzulların miktarı, kaynak suları, buharlaşma miktarı, bitki örtüsü ve insan faktörü etkiler. Türkiye akarsularının debileri yarı kurak iklim koşullarından dolayı düşüktür. Debiyi ölçmek için en uygun yer akarsuyun denize döküldüğü bölgesidir.

- Akarsu Rejimi: Akarsuların akıttığı su miktarının yıl içindeki değişimine denir. Bazı akarsuların yatağındaki su miktarı yıl içinde belirgin bir azalma ve çoğalma göstermez sürekli yağışlarla beslenen Doğu Karadeniz bölümü akarsuları böyledir. Bu tip akarsuların rejimleri düzenlidir.

- Bazı akarsuların yağışlı mevsimde su miktarı artar, kurak dönemde suları iyice çekilir. Su miktarı yıl içinde belirsiz zamanlarda artar ve azalır. Kurak bölgelerdeki akarsular böyledir. Çünkü buradaki yağış rejimi düzensizdir. Bu akarsuların rejimi düzensizdir.

- Bazı akarsuların sularını birden çok bölge ya da yöreden aldığı için tek bir rejimden söz etmek mümkün değildir. Böyle akarsuların rejimine de karma rejimli akarsu denir.

Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri

- Yer şekilleri ve Türkiye’nin üç tarafının denizlerle çevrili olmasından dolayı boyları kısadır.

- Dağların fazla olması, yükseklik ve eğimden dolayı akış hızları fazladır. Akış hızlarının fazla olmasından dolayı aşındırma güçleri, hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır ve bol miktarda alüvyon taşırlar.

- İklimde yağış rejiminin düzensiz olması ve özellikle yaz mevsiminin kurak geçmesinden dolayı akıttıkları su miktarı mevsimlere göre değişir yani rejimler düzensizdir.

- Türkiye’de görülen yarı kurak iklim koşullarından dolayı taşıdığı su miktarları (debi) düşüktür.

- Endüstrinin geliştiği bölgelerdeki akarsuların sanayi atıklarından dolayı kirlilik oranı fazladır. B/K. Menderes, Gediz, Susurluk, Sakarya, Kızılırmak, Ergene, Porsuk…

- Kar erimelerinden dolayı debileri ilkbahar mevsiminde en yüksektir.

- Hızlı akmaları, debilerinin düşük olması ve rejimlerinin düzensiz olmalarından dolayı ulaşım ve taşımacılıkta yararlanılmaz. Bartın çayı hariç.

Karadeniz Bölgesi:
- Çoruh: Rejimi düzensiz dağlık alanlardan geçiyor. Açık havzalı; Gürcistan’dan Karadeniz’e dökülüyor.
- Yeşilırmak: Rejim düzeni normal. Düzlüklerden akıyor. Açık havzalı.
- Kızılırmak: Karma rejimli bir akarsu, çok düzensizdir. Kaynak bölgesi İç Anadolu. En uzun akarsudur, kendi topraklarımızın içerisinde.
- Bartın (Kocaırmak): Rejimi düzenlidir. Tek taşımacılık bu akarsu ile yapılır. Gerçek anlamda denge profiline ulaşan tek akarsu.
- Sakarya: Ege’den doğup Karadeniz’e dökülür. Açık havzalıdır. Rejimi karma ve düzensizdir. En çok malzeme taşıyan akarsu.

Marmara Bölgesi:
- Susurluk: Rejimi düzensizdir. Açık havzalıdır.
- Meriç: Kaynağı Bulgaristan Ege denizine dökülür. Bulgaristan için Ege denizi açık havzadır.
- Ergene: Kapalı havzalıdır. Meriç nehrine katılır. Dolaylı yoldan Ege denizine dökülür.

Ege Bölgesi:
- Bakırçay:
- Gediz, B/K Menderes: Kaynakları aynıdır. Rejimleri düzensizdir. Çok kısa sürede Graben düzlüklere indikleri için denge profilini tamamlayarak menderes oluştururlar.

Akdeniz Bölgesi:
- Dalaman: Rejimi düzensiz çünkü Akdeniz iklimi. Açık havzalı.
- Aksu: Kaynağı Eğirdir gölü. Açık havzalı.
- Manavgat: Türkiye akarsuları içinde rejimi en düzenli akarsudur. Karstik yer altı sularıyla beslenir. Açık havzalı.
- Göksu: Rejimi düzensiz karlar ile beslenir. Açık havzalı.
- Seyhan/Ceyhan: D. Anadolu’dan gelir. Çukurova deltasını oluştururlar. Açık havzalı.
- Asi: Suriye’den gelir. Açık havzalı.

D. Anadolu Bölgesi:
- Zap: Kaynağı Irak, topraklarımızdan İran’a geçer kapalı havzalıdır.
- Kura: Hazar’a dökülüyor.
- Aras: Hazara gidiyor. Açık havzalıdır. Hazar denizi Türkiye’nin açık havzasıdır.
- Fırat/Dicle: Basra Körfezine dökülür. Rejimleri düzensizdir. Hidroelektrik enerji potansiyeli en yüksek akarsular.

Yurdumuzdaki Kapalı Havzalar
- İç Anadolu: Konya, Tuz gölü
- İç Batı Anadolu: Akşehir gölü, Afyon,
- Akdeniz Bölgesi: Göller yöresi
- Doğun Anadolu: Van gölü
- Hazar gölü
- Bafra denizi

Akarsu Aşınım Şekilleri

1. Denge Profilleri: Her akarsu denge profiline ulaşmak ister. Bundaki amaç yatağını geriye ve derine doğru aşındırarak mümkün olduğunca sakin bir akım sağlamaktır.
- Ülkemiz akarsuların büyük bir bölümü denge profiline ulaşmamıştır. Sadece; Bartın çayı ve bazı Ege bölgesi akarsuları (Gediz, B/K Menderes, Bakırçay) ulaşmıştır.

2. Menderes: Denge profiline ulaşan bir akarsu bu sefer yatağını yana doğru aşındırmaya başlar. Sonuçta ters S harfi yaparak akarsu yatağını meydana gelir ve buna Menderes denir.
- Ege bölgesinde daha fazladır. Bu akarsular üzerinde rafting yapılamaz.

Dip Not: Bir akarsu denge profili ve menderes için uğraşırken arazi üzerinde vadi oluşumlarını da sağlar.

3. Vadi: Akarsuların içinde aktığı uzun çukurluklardır. Vadiler akarsuların yaptığı aşındırmayla yanlamasına, derinlemesine genişler. Eğimin fazla olduğu yörelerde derine arındırmanın etkisiyle dik yamaçlı kerkit vadiler oluşurken, eğimin azaldığı düzlüklerde yatık yamaçlı ve tabanlı vadiler oluşur. Vadiler oluşum bakımına göre:

- V vadi (çentik)

- Boğaz vadisi

- Kanyon vadi: Bu vadiler denge profili sırasında akarsuların yukarı ve orta çığırlarında yani eğimin yüksek olduğu yerlerde sık görülür. Bu vadiler D. Anadolu başta olmak üzere, Karadeniz, Akdeniz, Güney Batı Ege’de görebiliriz. En az vadi görülebilecek yerler Marmara, G. Anadolu bölgeleridir.

- Tabanlı vadi: Bu tür vadiler menderes yapan akarsularda daha çok sık görülür. Eğimin azaldığı yerlerde görülürler. Ege Bölgesinde daha çok.

4. Dev Kazanı: Akarsu yatakları içinde, çağlayan ve çavlanlarda suyun düştüğü yerde oluşan çukurluklarıdır. Doğu Anadolu başta olmak üzere Akdeniz Bölgesinde de en çok olan bölgeler.

5. Peneplen: Hafif dalgalı düzlüklerdir. Marmara’da sık görülür.

6. Kırgıbayır: Bitki örtüsünün tahrip edildiği eğimli arazilerde sel sularının oluşturduğu yarıklardır. Bu tür oluşumlar İç Anadolu bölgesinde sık görülür.

7. Peribacası: Volkanik tüflerin bulunduğu yarı kurak iklim bölgelerinde sel sularının oluşturduğu yarıntılar arasında meydana gelen piramit şeklindeki oluşumlardır. İç Anadolu bölgesinde Ürgüp – Göreme – Nevşehir (Kapadokya yöresi) çevresinde görülür. Bitki örtüsünün zayıf olması sel sularının aşındırması etkilidir.

Karstik Şekiller

Karstik, suda eriyen taşlardır. Kalker (kireç taşı), alçıtaşı, tuz taşı gibi taşlardır. Bu tür kayaçlar suda eriyerek aşındırma şekilleri buharlaşma yoluyla da biriktirme şekilleri oluştururlar.

1. Lapyalar: Taşlar üzerinde küçük kanalcıklardır. Yürünmesi güç, biçimsiz şekillerdir.

2. Dolinler: Çapları 5 metre ile 200 metre ile değişen küçük çukurluklardır. Bu çukurluklar suyun kireci eritmesi ile meydana gelir.

3. Obruklar: Baca ve kuyu biçimindeki erime çukurluğudur. İçi su ile dolarsa gölet olur. Hatta içme suyu olarak kullanılabilir. Konya obruğunda olduğu gibi.

4. Uvalar: Birkaç dolinin birleşmesi ile oluşan daha büyük erime çukurluklarıdır.

Dip Not: Akdeniz Bölgesinde sıktırlar.