Nüfus ve Nüfus Sayımları

Ülkelerin toplam nüfusları nüfus sayımları ile belirlenir.

Belirli bir zamanda bir ülke sınırları içinde kişilere yönelik yapılan demografik, ekonomik ve sosyal verilerin toplanması ve bu verilerin değerlendirilmesi işlemine  nüfus sayımı denir.

Modern nüfus sayımları, ilk defa İskandinav ülkelerinde yapılmıştır.

Osmanlı Devleti'nde ise ilk kapsamlı nüfus sayımı II. Mahmut döneminde 1831 yılında yapılmıştır. Amaç; asker ve vergi yükümlülerini belirlemektir.

Nüfus Sayımları Yapışmasında Hedeflenen Amaçlar

•  Ülkenin nüfus miktarını ve artış hızını belirlemek,
• Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını belirlemek
• Kent ve kır nüfusunu belirlemek,
•  Nüfusun eğitim durumunu belirlemek,
• Nüfusun mesleklere göre dağılımını öğrenmek
• Nüfus hareketlerini öğrenmek gibi amaçlarla nüfus sayımları yapılır.

Dünya Nüfusunun Tarihsel Değişimi

Nüfus bilimciler, insanlık tarihi boyunca 3 büyük sıçrama döneminin yaşandığını düşünmektedir.

• ilki, yaklaşık 2 milyon yıl önce insanların alet yapımını keşfetmesiyle yaşanmıştır. Bu dönemde, yetersiz beslenme azalmış ve vahşi hayvanlara karşı mücadelede önemli ilerlemeler gösterilmiştir
• ikinci sıçrama yaklaşık 10.000 yıl önce insanların yerleşik hayata geçerek hayvanları evcilleştirmeleri ve tarımla uğraşmaları dünya nüfusunun hızla artmasına neden olmuştur.
• üçüncü sıçrama Sanayi Devrimi ile gerçekleşmiştir.

Dünya nüfusu artmasına rağmen artış hızı, 1970 yılından günümüze kadar giderek azalmaya başlamıştır.

Nüfusun  Dağılışını Etkileyen Faktörler  

A. Doğal Faktörler

1. İklim : Yağışların fazla , kışların ılık geçtiği iklim bölgeleri sık nüfusludur. Kutup bölgeleri, çöller ve Ekvatoral bölgenin alçak kesimleri (Amazon- Kongo) elverişsiz iklim şartlarından dolayı seyrek nüfuslanmıştır.

Ülkemizde nüfusumuzun büyük bir kısmı iklim şartlarının elverişli olduğu  kıyı kesimlerde toplanmıştır.

2. Bitki Örtüsü : Sık ve gür ormanlık alanlar seyrek nüfuslanmıştır.

3. Yer Şekilleri : Dağlık ve yüksek sahalar seyrek nüfusludur. Engebeli yerlerde;

• Ulaşım şartlarının elverişsizliği,
•  Tarım alanlarının kısıtlı olması
• Yer şekillerinin  yerleşmeyi sınırlandırması gibi sebeplerle nüfus seyrektir.

Ülkemizde; Menteşe yöresi, Taşeli Platosu, Teke Platosu, Biga ve Gelibolu yarımadaları ile Yıldız Dağları Bölümü  elverişli iklim şartlarına rağmen seyrek nüfusludur. Sebebi, yer şekillerinin engebeli olmasıdır.

Kıyıya paralel uzanan dağlar , kıyı ile iç kesim arasındaki ulaşımın zorlaştırmıştır. Ayrıca iç kesimlerin az yağış almasına ve iklimin  karsallaşmasına yol açmıştır.  Bu sebeplerden dolayı Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde nüfus kıyı kesimlerde toplanmıştır.

4. Toprak Özellikleri : Geniş ve verimli toprakların yer aldığı (alüvyal ovalar ile volkan dağları çevresi)  alanlarda nüfus sıktır. Ülkemizde bu alanların çoğunluğu delta ovalarıdır. Çukurova, Çarşamba, Bafra, Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ovaları bu sahaların başında gelir.

5. Su Kaynakları : Akarsu çevreleri su imkanı ve verimli tarım alanlarından dolayı sık nüfusludur. Bu genellemeye Ekvatoral bölge akarsuları (Amazon, Kongo) ile Kutup bölgesi akarsuları (Obi, Yenisey ve Lena gibi) uymaz.

Sık nüfuslu akarsu çevreleri; Nil, Fırat, Dicle, İndus, Ganj gibi.

6. Kara ve Deniz Dağılışı : Dünya nüfusunun büyük bir kısmı  Kuzey Yarım Küre’de toplanmıştır. Sebebi, karaların geniş alan kaplamasıdır.

B. Beşeri ve Ekonomik Faktörler

1. Sanayi: Sanayinin gelişmiş olduğu Avrupa ülkelerinde, Japonya’da ve ABD’nin doğusunda nüfus yoğundur.

Ülkemizde İstanbul , İzmit, Adapazarı, Bursa, İzmir, Adana gibi merkezlerde nüfusun yoğun olmasında sanayinin gelişmişliği etkilidir.

2. Tarım : Tarımsal faaliyetlerin gelişmiş olduğu yerler sık nüfusludur. Ör. Akhisar, Çukurova, Bafra ,Çarşamba gibi.

3. Yer altı Kaynakları : Yer altı kaynaklarının çıkarıldığı ve işlendiği yerler iş imkanından dolayı sık nüfusludur. Almanya’da Essen, ülkemizde ise Soma, Ereğli, Karabük, Seydişehir, Batman, Afşin-Elbistan örnek gösterilebilir.

4. Ulaşım : Ulaşımın gelişmiş olduğu yerlerde ticaret ve sanayi geliştiği için sık nüfuslanmıştır.

İstanbul, Ankara, Afyon, Adana, Eskişehir gibi merkezlerde sanayi ve ticari faaliyetlerin gelişmesinde işlek yollar üzerinde olması etlidir.

5. Turizm : Turizmin gelişmiş olduğu yerlerde mevsimlik  nüfus artışı görülür. Kıyı bölgelerimizde yaz döneminde,

Bursa-Uludağ, Bolu-Kartalkaya, Kayseri-Erciyes’ te ise kış döneminde nüfus artar.

6. Tarihi Faktörler: Geçmiş uygarlıklar döneminde önemli şehirler durumunda olan yerleşmeler, günümüzde de önemli nüfusa sahip şehirler durumundadır.

Ülkemizde; İstanbul, Bursa, Edirne, Konya, Kayseri, Sivas, Ş.Urfa ve Diyarbakır bu illerin başlıcalarıdır.

NOT: Bir ülkede nüfusun dağılışında doğal faktörlerin etkisi fazla ise o ülke gelişmemiştir.

NÜFUS YOĞUNLUKLARI

1. Aritmetik (Matematik ) Nüfus Yoğunluğu

2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu  

Yer şekillerinin  engebeli olduğu yerlerde tarımsal nüfus yoğunluğu fazla iken, ovalarda azdır.

Tarımsal nüfus yoğunluğu, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinde fazla iken, İç Anadolu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinde azdır.

3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu:

Fizyolojik nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu bölge Marmara, en az olduğu bölgeler İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’dur.

Bilgi Notu:

Bir yerin matematik nüfus yoğunluğu ile fizyolojik nüfus yoğunluğu arasında fark fazla ise o yer dağlıktır.

NÜFUS ARTIŞI

Sınırları belli alanda, belli bir süre içinde nüfus sayısındaki değişime nüfus artışı denir. Nüfus artışı % veya ‰ olarak ifade edilir.

Nüfus miktarındaki değişimleri doğum ve ölüm oranları arasındaki fark belirler.

Bir yerde doğum oranlarının ölüm oranlarından fazla olmasıyla gerçekleşen nüfus artışına doğal nüfus artışı denir.

Doğum ve ölümlerin yanında göçlerle birlikte meydana gelen nüfus artışına ise gerçek nüfus artışı denir.

Bir ülke veya bölgede gerçek nüfus artışı doğal nüfus artışından az ise göç vermiş, daha fazla ise göç almıştır.

NÜFUS ARTIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Beslenme olanakları
• Savaşlar, göçler ve doğal afetler
• Eğitim ve kültür seviyesi: Eğitim seviyesi yükseldikçe doğum oranları azalır.
• Sağlık hizmetleri
• Nüfus planlamaları
• Yaşam standartları
• Kadının iş hayatına girmesi gibi faktörler ülkelerin nüfus artış hızını etkilemektedir.

Gelişmiş ülkelerde hayat standartlarının yüksek olması sebebiyle ortalama insan ömrü daha uzundur.

Az gelişmiş ülkelerde nüfus artış oranının yüksek olmasının en önemli nedeni doğum oranlarının yüksek olmasıdır.  

Dünyada nüfus artış hızı en fazla olan kıta Afrika Kıtasıdır.

Dünya genelinde kadın başına düşen bebek sayısı giderek azalmaktadır.

Türkiye’de Nüfus Artışı

Nüfus artış hızımızda en düşük değer binde 10,5 ile 1940-1945 yılları arasında olmuştur. Bunun başlıca sebebi II. Dünya Savaşı’na bağlı olarak 2 milyona yakın erkek  nüfusun askere alınmasıdır.

Nüfus artış hızımızda en yüksek  değer binde 28,5 ile 1955-1960 yılları arasında olmuştur. Bunun başlıca nedenleri ise  savaşlı yılların bitmesi, beslenme ve sağlık şartlarının iyileşmesi, sanayileşmeye bağlı olarak yaşam standardının yükselmesidir.

Nüfus artış hızımız zaman zaman dalgalanma gösterse de nüfusumuz sürekli olarak artmaktadır.

1985 sayım yılından sonraki dönemlerde nüfus artış hızımız düzenli olarak düşmüştür. Bu durum üzerinde;

• sanayileşme ile birlikte kadınların çalışma hayatına girmesi,
• aile planlaması uygulamalarının başarılı olması,
• ve eğitim seviyesinin yükselmesi etkilidir.

Türkiye’de doğum oranları azalırken ölüm oranları da azalmakta, yani insan ömrü uzamaktadır.

Doğum oranı batı bölgelerimizde az iken doğu bölgelerimizde fazladır.

Hızlı Nüfus Artışının Olumsuz Etkileri

• Tüketim artar. İhracat azalır veya ithalat artar.
• Demografik ( 0-14 yaş grubunun temel ihtiyaçları için yapılan  yatırım- konut, hastane, okul gibi)  yatırımlar artar.
• Tasarruflar azalır.
• Kalkınma hızı yavaşlar.
•  Kişi başına düşen milli gelir azalır.
• Konut sıkıntısı olur. Sonuçta gecekondulaşma olur.
• İşsizlik artar. İç ve dış göçler artar.
• Tarım alanlarının amaç dışı kullanımı artar.
• Çevre sorunları artar.

 Hızlı Nüfus Artışının Olumlu Etkileri

• Mal ve hizmetlere talep artar.
• Piyasa genişler,yeni yatırım sahaları açılır.
• Üretim ve vergi gelirleri artar
•  Ülke savunmasına katkısı olur.
• İşçi ücretleri düşer. Dolayısıyla üretim maliyeti azalır.

 Nüfus Artış Hızının Düşmesinin Olumlu Etkileri

•   Anne ve bebeklerin sağlık düzeyleri yükselir.
•  Yaşam standartları yükselir.
•  Sağlık ve eğitim hizmetlerinin kalitesi artar.
•  Kişi başına düşen milli gelir artar.

 Nüfus Artış Hızının Düşmesinin Olumsuz Etkileri

•  Cinsiyet dengesizliği ortaya çıkar.
•  Nüfus miktarı zamanla azalır.
•  Uzun vadede nüfus dinamizmini kaybeder.
• Yaşlı nüfus artarken, çalışma çağındaki nüfus ve genç nüfus azalır. bu durum işgücü yetersizliğine neden olur.
•  Emekli nüfus miktarı artar.

 NÜFUS PİRAMİTLERİ

Herhangi bir yerin nüfus özelliklerini göstermede nüfus piramitleri kullanılır.

• Nüfus piramitlerinden;
•   Ülkenin nüfus özellikleri,
• yaş grupları,
• cinsiyet durumu
•  ve ekonomik özellikleri (kalkınmışlık durumu) gibi özellikler hakkında bilgi edinilebilir.

Nüfusun Yaş Yapısı  

Nüfus piramitlerinden faydalanarak nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı öğrenilebilir. Genel olarak;

0-14 yaş çocuk,

15-64 yaş grubu yetişkin (çalışan veya üretici),

65 ve daha yukarı yaş grubu ise yaşlı nüfus olarak kabul edilir.

0-14 yaş grubu ile 65 yaş üzeri nüfus bağımlı (tüketici) nüfustur.

Doğum oranı yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oranı fazla, yaşlı nüfus oranı ise azdır. Bu durumda; bağımlı nüfus oranı da yüksek olmaktadır.  Bu durum, genellikle az gelişmiş veya ekonomik kalkınmasını henüz gerçekleştirememiş ülkelerde görülmektedir

Doğum oranının az olduğu gelişmiş ülkelerde çocuk nüfus oranı çok düşük, orta yaş ve yaşlı nüfus oranı oldukça yüksektir. Bu tür ülkelerde çalışan nüfus oranı fazla olduğu için bağımlı nüfus oranı düşüktür. Gelişmiş ülkelerde hayat standartlarının yüksek olması sebebiyle ortalama insan ömrü daha uzundur.

Çalışan nüfus (15-64 yaş arası), hem kendi hem de çalışmayanların ihtiyaçlarını karşılamak ve onlara bakmakla yükümlüdür.

Nüfusun yaş yapısını belirleyen en önemli etmen doğum oranıdır. Bunun dışında göçler, savaşlar ve salgın hastalıklar da bir ülkenin yaş yapısı üzerinde etkilidir.

Nüfusun Cinsiyet Yapısı

Nüfus piramitlerine göre nüfusun cinsiyet durumu da öğrenilebilir.

Dünya genelinde kadın ve erkek oranlarına bakıldığında,

gelişmiş ülkelerde  yaşlı nüfus içinde kadın nüfus oranının  daha fazla olduğu görülür.

Geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde ise erkek nüfus oranı daha fazladır.

Göç veren ülkelerde veya bölgelerde kadın nüfusun, göç alan ülke veya bölgelerde ise erkek nüfusun fazla olduğu görülür. Ayrıca savaşlar da nüfusun cinsiyet yapısı üzerinde etkili olabilmektedir

İkizkenar Üçgen Piramit

Düzgün bir üçgene benzeyen bu piramit, yüksek doğum ve ölüm oranlarına sahip ülkelere aittir.

Sanayi Devrimi öncesi toplumların çoğu bu piramit örneğini yaşamıştır.

Günümüzde ise Bangladeş gibi yüksek doğum ve ölüm oranlarının yaşandığı ülkelerde görülmektedir.

Geniş Tabanlı Piramit  

Bu piramit, düzgün üçgen piramidine göre kenarları içe çökük bir özellik gösterir.

0-5 yaş grubundaki ölüm oranlarının azalmaya başladığı; ancak doğum oranlarının yüksek olduğu ülkelerin piramididir.

Bu tür piramitler, İran ve Nijerya gibi gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir.

 Dar Tabanlı Piramit

Bu piramit; arı kovanı şeklindedir. Düşük doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü ülkelerin nüfus piramididir.

Düşük doğum oranları nedeniyle piramidin tabanı dardır. İngiltere ve İsveç gibi kalkınmış ülkeler buna örnektir.

 Çan Şeklindeki Piramit

Çan şeklindeki bu piramit, uzun bir zaman sürecinde düşük doğum ve ölüm oranlarından sonra doğum oranlarının arttığını göstermektedir.

ABD ve Kanada gibi ülkelere özgü bir piramittir.

Asimetrik Şekilli Piramit

Asimetrik şekilli bu piramit, doğum oranında hızlı bir düşüş görüldüğü, ölüm oranının da düşük olduğu piramit tipidir.

Japonya gibi büyük nüfus problemi yaşadıktan sonra hızla gelişen ülkelere özgü bir piramittir.

TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAPISI  

YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIŞI

Nüfusun yaş yapısı; nüfusun genel yapısı ve doğurganlık oranı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar.

Yukarıdaki piramide göre 0-24 yaş grubunu gösteren kesimin daha geniş olduğu görülmektedir. Bu durum ülkemizin genç nüfuslu olduğunu göstermektedir.

Nüfusumuzun en önemli özeliği genç ve dinamik yapı göstermesidir. Türkiye nüfusunun yarısı 28.8 yaşından (TÜİK 2009) küçüktür.

0-4 yaş grubundaki daralma ülkemizde son yıllarda doğum oranlarının azaldığını göstermektedir.

65 yaş ve  üzeri gruptaki artış yaşlı nüfusun artmaya başladığını ve ortalama yaşam süresinin uzadığını göstermektedir.

2.NÜFUSUN CİNSİYETE GÖRE DURUMU  

Türkiye’de kadın erkek nüfusu yıllara göre değişiklik göstermiştir.

I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nda Türkiye büyük oranda erkek nüfusu kaybına uğramıştır. Bu sebeple ilk nüfus sayımı yıllarında kadın nüfusu erkek nüfusundan daha fazladır.

Bir şehirde kadın ve erkek nüfus arasındaki farkı; sanayi, şehrin göç alıp vermesi, askerî birlik bulunup bulunmaması gibi faktörler etkiler.  

Marmara ve Ege  bölgeleri göç aldığından bu bölgedeki illerin çoğunda erkek nüfus fazladır. Buna  karşılık göç veren Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerindeki illerde ise genellikle kadın nüfusu fazladır.

3. ÇALIŞAN NÜFUSUN SEKTÖREL DAĞILIMI

15-64 yaş grubu nüfus çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilir. Bu nüfus dilimi içinde bir işle uğraşan nüfusa aktif (çalışan ) nüfus denir.

Gelişmiş ülkelerde tarım alanında çalışan nüfus oranı azdır.

Cumhuriyetin ilk yıllarında tarımda çalışan nüfusun oranı (1927 yılında %89,6) çok fazla iken , günümüze doğru tarım dışı sektörlerin gelişmesiyle bu oran azalmıştır.

2007 verilerine göre Türkiye’de çalışan nüfusun %27,1 ‘i tarım, %19,4 ‘ü sanayi ve %53,5 ‘i hizmet sektöründedir.

4.NÜFUSUN EĞİTİM DURUMU

1927 yılında 6 yaş ve üstü nüfus dikkate alındığında genel nüfusumuzun sadece %11'i okuryazarken  2000 yılında bu oran %88'e çıkmıştır. Erkek nüfustaki okuryazar oranı kadın nüfustaki orandan daha yüksektir.

5.KIRSAL VE KENTSEL NÜFUS  

Bir ülkenin kırsal alanlarında ve kentlerinde bulunan nüfus miktarları, o ülkenin ekonomik ve sosyal yapısını yansıtan önemli göstergelerden biridir.

Gelişmiş ülkelerde kırsal nüfus oranı toplam nüfusun % 10'nunu geçmemektedir.

Cumhuriyetin ilk yıllarında kırsal nüfus, toplam nüfusumuzun büyük kısmını oluşturuyordu. 1927'de ülkemiz nüfusunun % 75,8'i kır, %24,2'si şehir yerleşmelerinde yaşıyordu.

Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze doğru kırsal nüfus oranı sürekli olarak azalmıştır. Bunun en önemli sebebi, köyden kente olan göçlerdir.

İlk olarak 1980 yılında ülkemizde yapılan nüfus sayımında şehir nüfusu, kırsal nüfustan daha yüksek sayıya ulaşmıştır.

Göç alan bölgelerimizde kentsel nüfus oranı fazladır.

Kentsel nüfus oranı en fazla olan bölgemiz Marmara Bölgesi iken en az olan bölgemiz Karadeniz Bölgesi’dir.